Καρκίνος: Όταν η επιστήμη μας φέρνει πιο κοντά στην οριστική εξάλειψή του

Καρκίνος: Ένας στους δύο ανθρώπους παγκοσμίως θα νοσήσει από κάποια μορφή καρκίνου στη ζωή του, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία. Παρά τον ζόφο της στατιστικής, σήμερα πιο πολύ από ποτέ άλλοτε, χάρη στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί στους τομείς της διάγνωσης και της θεραπείας, περισσότεροι άνθρωποι επιβιώνουν. Άραγε αυτό μας φέρνει πιο κοντά στην εύρεση οριστικής θεραπείας του καρκίνου

Καθώς η επιστημονική γνώση για τον καρκίνο διευρύνεται, τα ποσοστά επιβίωσης των ασθενών θα βαίνουν βελτιούμενα, λένε οι ειδικοί. Όμως, η θεραπεία είναι μια διαφορετική συζήτηση. Και ο λόγος είναι αφοπλιστικά απλός, αφού ο καρκίνος δεν αποτελεί μια μεμονωμένη ασθένεια αλλά ένα πολύπτυχο νόσων που ξεπερνούν τις 200, με την κάθε μια να έχει μοναδικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, η αφετηρία κάθε καρκίνου ξεκινά, αν πρέπει να το εξηγήσουμε απλά, από μια ομάδα μη φυσιολογικών κυττάρων που όλα τους προέρχονται από ένα μόνο μεταλλαγμένο κύτταρο το οποίο άρχισε κάποια στιγμή να διαιρείται ανεξέλεγκτα. Η κυτταρική διαίρεση – η διαδικασία δηλαδή όπου ένα κύτταρο διαιρείται για να παραχθούν δύο νέα – είναι απαραίτητη για τη βιωσιμότητα του σώματος. Είναι μια συνεχής βιολογική ροή η οποία όμως ελέγχεται αυστηρά από τον ίδιο τον οργανισμό, έτσι ώστε τα κύτταρα να παράγονται μόνο όταν χρειάζεται, σε προκαθορισμένο αριθμό και στις θέσεις που απαιτούνται. Η βασική ιδιότητα των καρκινικών κυττάρων είναι ακριβώς η ικανότητά τους να αποφεύγουν αυτές τις δικλείδες ελέγχου και να διαιρούνται χαοτικά, παραβιάζοντας και τα “εφεδρικά” συστήματα ασφαλείας του σώματος που έχουν ως αποστολή την καταστολή και απομάκρυνση όσων κυττάρων αναπτύσσουν ασυνήθιστη συμπεριφορά. Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ανωμαλιών, είναι η δημιουργία ενός όγκου.

Οι στοχευμένες θεραπείες

Μια σημαντική ομάδα γονιδίων περιλαμβάνει τα λεγόμενα πρωτο-ογκογονίδια, η μετάλλαξη των οποίων είναι που δίνει το σήμα στα καρκινικά κύτταρα να διαιρεθούν. Η απενεργοποίηση αυτού του σήματος, ξέρουμε ήδη μετά από μελέτες, ότι σταματά τη διαίρεση των καρκινικών κυττάρων, ενώ μπορεί ακόμη και να τα σκοτώσει. Αυτή είναι η αρχή στην οποία βασίζεται η έννοια των στοχευμένων θεραπειών για τον καρκίνο, μια προσέγγιση στην οποία τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος. Αυτές οι θεραπείες είναι πιο αποτελεσματικές και έχουν λιγότερες παρενέργειες από τις παραδοσιακές όπως είναι η χημειοθεραπεία και η ακτινοθεραπεία, ενώ ήδη χρησιμοποιούνται πλέον για σχεδόν 50 χρόνια. Οι πρώτες από αυτές, αφορούσαν σε ορμονικές θεραπείες για τον καρκίνο του μαστού και του προστάτη αντίστοιχα, των οποίων η ανάπτυξη εξαρτάται από τα οιστρογόνα και την τεστοστερόνη. Ένα περαιτέρω βήμα προόδου έγινε τη δεκαετία του 1990 με την ανάπτυξη της φαρμακευτικής ουσίας ιματινίμπης, που αναπτύχθηκε για να αναστέλλει την δράση ενός ογκογονιδίου που εντοπίζεται στο 99% των περιπτώσεων χρόνιας μυελογενούς λευχαιμίας. Αυτή η επιστημονική κατάκτηση έφερε επανάσταση στη θεραπεία του συγκεκριμένου είδους κακοήθειας καθώς πριν την συγκεκριμένη θεραπευτική προσέγγιση, λιγότεροι από τρεις στους δέκα ασθενείς είχαν προσδόκιμο επιβίωσης πέντε ετών μετά τη διάγνωση. Σήμερα, εννέα στους δέκα τα καταφέρνουν.

Η δύναμη των δεδομένων

Από την ανάπτυξη της ιματινίμπης μέχρι σήμερα, έχουν πλέον αναπτυχθεί πολλές περισσότερες στοχευμένες θεραπείες για την αντιμετώπιση διαφόρων μορφών καρκίνου, με την αποφασιστική ώθηση που προσέφεραν στην δυνατότητα ανάπτυξης νέων φαρμάκων, οι σύγχρονες γενετικές τεχνικές. Είναι χαρακτηριστική η ανυπολόγιστη αξία της δημιουργίας του Cancer Genome Atlas, του επιστημονικού εγχειριδίου που περιέχει γενετικές πληροφορίες για 33 τύπους καρκίνου και βασίζεται σε στοιχεία από 11.000 ασθενείς. Η συγκέντρωση τέτοιου όγκου δεδομένων επιτρέπει την ουσιαστική μελέτη των γενετικών ανισορροπιών που οδηγούν στον καρκίνο και την εξέλιξή του, και οδηγεί σε νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις, είτε με την ανάπτυξη νέων φαρμάκων είτε ακόμα με την επαναξιολόγηση παλαιών, σημειώνουν οι ειδικοί. Ένα τέτοιο πρόσφατο παράδειγμα, είναι η έγκριση φαρμάκων για την θεραπεία ενός τύπου καρκίνου του εγκεφάλου που ονομάζεται γλοιώμα, μολονότι αρχικά το σκεύασμα είχε αναπτυχθεί για τη θεραπεία του κακοήθους μελανώματος. Αυτή η θεραπευτική προσέγγιση προσφέρει ελπίδα σε ασθενείς που έχουν διαγνωστεί με σπάνιους τύπους καρκίνου για τους οποίους δεν υπάρχουν επί του παρόντος διαθέσιμα φάρμακα. Παράλληλα, οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν επιτρέψει να είναι πια φθηνότερη και ταχύτερη η διαδικασία ανάλυσης της αλληλουχίας του γονιδιώματος, εγκαινιάζοντας έτσι στην ουσία μια νέα εποχή πραγματικά εξατομικευμένης ιατρικής. Το 2022, μια ομάδα στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ ανακοίνωσε ότι είχε αναλύσει την αλληλουχία ενός πλήρους ανθρώπινου γονιδιώματος σε πέντε ώρες, δηλαδή σε χρόνο ρεκόρ. Στο μέλλον, λένε οι επιστήμονες, αυτή η διαδικασία μπορεί να γίνει μέρος του διαγνωστικού πρωτοκόλλου ενός ασθενούς πριν από την έναρξη της θεραπείας του. Οπλισμένος με αυτές τις πληροφορίες, ένας ογκολόγος θα μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε μια σειρά φαρμάκων για να προσαρμόσει ακριβώς τη θεραπεία στις ιδιαιτερότητες κάθε ασθενούς, αυξάνοντας τις πιθανότητες επιτυχίας. Ωστόσο, οι φαρμακευτικές θεραπείες δεν είναι ο μόνος τομέας στον οποίο έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος.

Η πρόοδος στις ανοσοθεραπείες

Αν θα πρέπει να ξεχωρίσουμε ακόμα μια κατηγορία θεραπειών που την τελευταία δεκαετία σημειώνει ραγδαία πρόοδο, αυτή είναι οι ανοσοθεραπείες που στοχεύουν στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος του ασθενούς, έτσι ώστε να μπορεί καλύτερα να εντοπίζει και να καταστρέφει τα καρκινικά κύτταρα. Καθώς αυτό το πεδίο έρευνας είναι ακόμα ουσιαστικά στα σπάργανα, οι επιστήμονες σημειώνουν ότι αναμένονται πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα στο μέλλον, επί του παρόντος όμως φαίνεται ότι η ανοσοθεραπεία είναι πολύ αποτελεσματική σε ορισμένους μόνο ασθενείς.

Εμβόλιο: το “Άγιο Δισκοπότηρο” της έρευνας κατά του καρκίνου

Παρά την πρόοδο στην ανάπτυξη της ανοσοποίησης, η προσπάθεια για κλινική εφαρμογή και πραγματικά αποτελέσματα σε ασθενείς με καρκίνο με την βοήθεια του εμβολιασμού, έχει αποδειχθεί δύσκολη υπόθεση. Και αυτό επειδή όπως εξηγούν οι ερευνητές, στις περιπτώσεις των όγκων λόγου χάρη, κάθε ένας από αυτούς φέρει μια μοναδική μοριακή υπογραφή, με αποτέλεσμα ένα εμβόλιο που λειτούργησε καλά σε έναν ασθενή να μην επηρεάζει καθόλου κάποιον άλλο. Τα εμβόλια που βασίζονται στην τεχνολογία του mRNA είναι πιθανό να αλλάξουν δραματικά το τοπίο, καθώς αντί να χρησιμοποιείται ένα αντιγόνο για να πυροδοτήσει μια ανοσολογική απόκριση, ουσιαστικά το σώμα παίρνει οδηγίες (με τη μορφή mRNA) για την παραγωγή του ίδιου του αντιγόνου εσωτερικά. Αυτό προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα, σημειώνουν οι ειδικοί. Πρώτον, εάν η μοριακή υπογραφή του όγκου ενός ασθενούς έχει χαρτογραφηθεί μέσω της αλληλουχίας του γονιδιώματος, το εμβόλιο μπορεί να προσαρμοστεί ώστε να ταιριάζει ακριβώς, μια θεραπεία δηλαδή “στα μέτρα” του κάθε ασθενούς. Δεύτερον, με την συγκεκριμένη μέθοδο, μπορούμε να δούμε ακόμα και εμβόλια σχεδιασμένα να “χτυπούν” πολλούς στόχους ταυτόχρονα. Ακόμα πάντως, πρόκειται για μια νέα σελίδα στον χάρτη της μάχης κατά του καρκίνου αν και αρκετές κλινικές δοκιμές οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη δίνουν υποσχόμενα αποτελέσματα.

Η σημασία της πρόληψης

Η έγκαιρη διάγνωση είναι εξίσου σημαντική με τη θεραπεία, αν όχι περισσότερο, θυμίζουν οι γιατροί καθώς όσο μεγαλύτερο περιθώριο δίνουμε σε έναν καρκίνο να αναπτυχθεί, τόσο δυσκολεύει η προσπάθεια θεραπείας. Για ορισμένες μορφές της νόσου έχουν ήδη καθιερωθεί πρωτόκολλα έγκαιρης διάγνωσης: για παράδειγμα, εθνικά προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, του μαστού και του παχέος εντέρου. Ωστόσο, δεν υπάρχουν διαγνωστικά εργαλεία για όλες τις μορφές καρκίνου. Μερικοί, όπως ο καρκίνος του παγκρέατος και του πνεύμονα, συχνά διαγιγνώσκονται αρκετά αργά. Και παραδόξως, σε αυτή την περίπτωση, ίσως το μυστικό όπλο κρύβεται στην τεχνητή νοημοσύνη η οποία ήδη εφαρμόζεται σε ένα ευρύ φάσμα προσεγγίσεων, συμπεριλαμβανομένης της ανάλυσης της εικόνας ενός όγκου και της ανάπτυξης “έξυπνων δοκιμών” για την ανίχνευση των μοριακών υπογραφών από ίχνη ακόμα και στο αίμα.

Μια πολύπλοκη νόσος

Παγκοσμίως, έως και το 20% όλων των καρκίνων προκαλούνται από χρόνια λοίμωξη. Για παράδειγμα, η μόλυνση με παραλλαγές “υψηλού κινδύνου” του ιού των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV) μπορεί να προκαλέσει μια σειρά από καρκίνους, όπως αυτός του τραχήλου της μήτρας. Ομοίως, η χρόνια λοίμωξη από ηπατίτιδα Β (HBV) είναι η κύρια αιτία για εμφάνιση καρκίνου του ήπατος. Τα εμβόλια κατά του HPV και του HBV έχουν ήδη καταφέρει να μειώσουν τη συχνότητα εμφάνισης των αντίστοιχων καρκίνων, με το Εθνικό Σύστημα Υγείας της Βρετανίας να έχει θέσει ως στόχο την πλήρη εξάλειψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας στην χώρα, μέχρι το 2040. Τι γίνεται όμως με τους καρκίνους που δεν προκαλούνται από λοιμώξεις; Εδώ η προσπάθεια επικεντρώνεται στην δημιουργία ενός φαρμάκου ή ενός εμβολίου τα οποία θα εξαλείφουν τα καρκινικά κύτταρα μόλις αυτά εμφανιστούν και πάντως πολύ πριν προλάβουν να σχηματίσουν έναν ανιχνεύσιμο όγκο.

Αέναη έρευνα

Μόλις πριν λίγες μέρες έγινε γνωστό ότι στις ΗΠΑ, η πρώτη κυτταρική θεραπεία για συμπαγείς όγκους έχει πάρει τον δρόμο της κλινικής δοκιμής, βασιζόμενη στην δράση των λεμφοκυττάρων και με δείγμα τουλάχιστον 20 ασθενών με προχωρημένο μελάνωμα. Οι συγκεκριμένοι ασθενείς έχουν ξεκινήσει θεραπεία με τα επονομαζόμενα “λεμφοκύτταρα διείσδυσης όγκου (TILs)”, τα οποία στοχεύουν και σκοτώνουν τα καρκινικά κύτταρα. Πρόκειται για την πρώτη θεραπεία “TIL” που εγκρίθηκε από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) για τη θεραπεία συμπαγών όγκων όπως το μελάνωμα.

Πηγές: Science Focus Nature